Over iconen

Er valt veel te schrijven over iconen. Een paar aspecten wil ik graag belichten.
Dit zijn:
   Iconen, wat zijn dat?
              Ontstaansgeschiedenis van iconen
              De iconoclastische perioden
              Huidig gebruik van iconen
 

 


Iconen, wat zijn dat?

Het woord icoon is afkomstig van het Griekse woord ‘εικων’ (eikoon) dat beeld of afbeelding betekend. Iconen zijn dus afbeeldingen en daarom kan in feite ieder beeld, tekening of schilderij een icoon genoemd worden. Toch wordt dat niet gedaan. Met een icoon wordt een schildering van een heilige, een deel van het leven van een heilige of Bijbels verhaal bedoeld. Bijvoorbeeld de geboorte van Johannes de Doper of de doop van Christus in de Jordaan. Het tafereel moet in ieder geval door mensenogen gezien en beschreven zijn. De schildering moet aan een aantal eisen voldoen voordat deze een icoon genoemd mag worden.
Hoe een icoon volgens de Kretenzische School geschilderd moet worden is te lezen bij techniek.
De oude iconen komen uit landen waar het orthodoxe christendom de belangrijkste religie was of is. Vroeger was dat het Byzantijnse Rijk en Rusland. Nu zijn Griekenland en Rusland belangrijke landen.
De huidige lijst van landen is vele malen langer omdat er veel orthodoxe christenen buiten Europa leven, bijvoorbeeld in de VS of Australië. Door de spreiding van orthodoxe gelovigen over de hele wereld, worden ook overal moderne iconen geschilderd. Niet alleen door leden van de Orthodoxe Kerk maar ook door leden van Rooms-katholieke of protestante kerkgenootschappen. Deze moderne iconen zijn weer kopieën van de oude iconen uit het oude Griekenland, Rusland of Constantinopel.

naar boven
 


Ontstaansgeschiedenis van iconen

Vreemd genoeg begint de geschiedenis van het icoon in Egypte. In de Fayoumvallei zijn mummieportretten gevonden die stammen uit de Romeinse tijd van Egypte. De inwoners van de Fayoumvallei waren vooral afstammelingen van naar Egypte verhuisde Grieken en deze zijn beïnvloed door de oude Egyptische gebruiken zoals het mummificeren van de overledenen.
Tijdens het mummificeren wikkelden mummificeerders een, bij leven, geschilderd portret van de overledene mee zodat de mummie een gezicht kreeg. De mummies werden geplaatst in speciale tempels voor voorouderverering om later "gedumpt" te worden in simpele graven. Deze portretten, Fayoumportretten genaamd, werden op een speciale manier geschilderd; het pigment werd met vloeibare was gemengd en als suspensie opgebracht. Deze Fayoumportretten kunnen als voorlopers van de iconen worden beschouwd.
Toen het christendom haar intrede in Egypte deed werden de overledenen niet meer gemummificeerd maar begraven. Daardoor verloren de portretschilders hun inkomsten en gingen zij voor de kerken schilderen. De oudst bekende iconen stammen uit de zesde eeuw en zijn te vinden in het St.-Catharinaklooster in de Sinaï. Deze iconen zijn net als de Fayoumportretten met was geschilderd. Op een gegeven moment is dit in onbruik geraakt en is men overgestapt op eigeel om de pigmenten in suspensie te brengen. Deze verf is makkelijker te verwerken en is tot vandaag nog de verf waar de iconen mee geschilderd worden. Zie
techniek.
Toen het Grote Romeinse Rijk uiteenviel in het West- en Oost-Romeinse Rijk kwam de icoonschilderkunst in een stroomversnelling. Constatinopel was de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk en had een dergelijk grote aantrekkingskracht dat het al gauw de grootste stad van het Oost-Romeinse of Byzantijns Rijk.
Tijdens de regeerperiode van Justinianus I (527-565 n.Chr.) was de faam van Constatinopel op haar hoogtepunt. Hij liet de Hagia Sophia bouwen en deze versieren met de mooiste mozaïeken. Deze mozaïeken zijn later weer een voorbeeld geweest voor het stileren en de opbouw van de kleding op iconen. Zie techniek.
Na de bekering van Rusland tot het Christendom deed de icoonschilderkunst haar intrede in Rusland. In het Byzantijnse Rijk en Rusland waren een aantal gebieden die icoonschildercentra genoemd kunnen worden. Wat wij nu de Griekse stijl noemen is een vervolg van de schilderkunsten uit het Byzantijnse Rijk. In deze Griekse stijl zijn de Macedonische en de Kretenzische School zeer bekend. In de Russische stijl zijn de Novgorod en Moskouse School voorbeelden. De Griekse en de Russische stijlen zijn goed uit elkaar te houden doordat de kleding in de Russische stijl over het algemeen meer 'glooiend' is dan in de Griekse stijl. Ook zijn Russische iconen vaak donkerder van kleur. De Grieken hielden en houden van sprekende 'felle' kleuren.

naar boven
 


De iconoclastische periode

Zwarte bladzijden in de geschiedenis van de iconen zijn de twee periodes van iconoclasme. Het woord iconoclasme komt van de twee Griekse woorden ‘εικων’ (eikoon, beeld; zie boven) en ‘κλαζειν’ (kladzein, lawaai maken). In deze periodes was het maken en vereren van iconen verboden. Iconen werden zelfs vernietigd en vereerders tegenwerkt en zelfs vermoord.
De eerste iconoclastische periode begon tussen 726 en 730 n.Chr. toen keizer Leo III een beroemd Christusicoon liet vernielen. Pas in 730 n.Chr. verbood hij het vereren van iconen omdat hij vond dat het in strijd was met het Tweede Gebod van de Tien Geboden.
Dit verbod gold niet voor afbeeldingen of beelden van de keizer of symbolen, zoals kruizen zonder corpus. Vanaf 730 n.Chr. liet Leo III iconen in beslag nemen en na verwijdering van alle kostbare materialen werden de iconen vernietigd. De opvolgers van Leo III gingen door met de iconoclasme totdat in 780 n.Chr keizerin Irene aan de macht kwam. In het Tweede Concilie van Nicea, dat Irene bijeenriep, werd besproken of beelden wel of niet vereerd mochten worden. Hier werd bepaald dat beelden, en dus ook iconen, wel vereerd maar niet aanbeden mochten worden.
In 815 n.Chr. begon de tweede iconoclastische periode waarin Keizer Leo V nieuwe wetten uitvaardigde tegen het vereren van iconen. De iconenverering werd in 843 n.Chr weer ingevoerd toen keizerin Theodora als regentes voor Michael III regeerde.

naar boven
 


Huidig gebruik van iconen

In landen waar het merendeel van de bevolking orthodox is, zijn iconen een belangrijk onderdeel van het dagelijkse leven. Orthodoxe christenen hebben bijna allemaal een icoon in huis en Orthodoxe kerken zijn in deze landen van boven tot onder met muurschilderingen of fresco’s versierd. Hierbij hebben icoonontwerpen als voorbeeld gediend.
Als je (in deze landen) een kerk binnenloopt liggen bij de deur twee iconen, de icoon van de heilige of het feest waar de kerk aan is toegewijd en de icoon van de dag. De dagicoon wordt bepaald door de kerkelijke kalender en het kan dus voorkomen dat twee dezelfde iconen naast elkaar liggen. Door de kerk heen zijn ook plekken waar iconen op een soort lezenaar liggen. Een zeer belangrijk en bepalend onderdeel in een orthodoxe kerk is de iconostase, een soort scheidingswand met drie deuren. Deze wand bestaat uit een aantal rijen iconen in een bepaalde volgorde en scheidt de altaarruimte af van de ruimte voor de gelovigen.
Orthodoxe Christenen geloven dat de afgebeelde heilige op de icoon daadwerkelijke aanwezig is in deze icoon. Orthodoxen vereren deze iconen door het te kussen, buigen zich ervoor en steken er kaarsjes voor op. Doordat de afgebeeldene in de icoon aanwezig is zijn in orthodoxe kerkdiensten dus de oude en de huidige kerk verenigd. De aanwezigheid van de afgebeeldene geeft daardoor de icoon de functie van een venster op het Eeuwige omdat zij een stukje van de hemel en Gods Koninkrijk laat zien.

naar boven